[Blog] LALIT’s program on Democracy

Pu enn Reform Elektoral ki Viz Aprofondi Demokrasi

Depi so nesans LALIT finn inplike dan tu kalite aksyon pu aprofondi demokrasi.
Sa lexperyans la-mem ki donn lafors nu propozisyon zordi.
Depi eleksyon zeneral 1983, vini-mem ziska 2019, 
nu finn fer rezistans pasif, par exanp, kont kominalism dan Konstitisyon. 
Dan lapratik ki nu finn fer? 

Nu finn refiz sumet divan exizans sistem Best Loser kominal ki lalwa inpoze lor kandida eleksyon zeneral. 
Ansam, tu nu kandida, divan lapres, fer tiraz o-sor pu deside ki pu mete lor Nomination Paper
akoz Konstitisyon fer li obligatwar pu met enn ant kat sipoze “kominote” pu ki gayn drwa dan eleksyon.
Nu politik depann lor lalit-deklas, pa lalit-deras ni lalit relizyon ubyin kominote. 
Pu sa aksyon tiraz o-sor la, an 2000, fe Yousouf Mohammed ti trenn nu kandida divan Lakur Siprem.
Ziz dan so zizman finn dir bizin ranplas sistem Best Loser. 
Li finn dir ena plis similarite ant dimunn ris tu kominote, ki ant dimunn ris ek pov dan mem kominote.
Nu, dan LALIT, nu finn tultan ena buku fam ki aktif dan nu parti, e osi poz kuma kandida. 
Osi boner ki 1983, dan enn Minisipal, nu ti aliyn sink fam kandida lor sink dan enn sel Ward. 
Dernye eleksyon nu ti aliyn 46% fam kandida.
Se LALIT ki finn organiz – vilaz par vilaz – enn sulevman nasyonal 
pu obliz Guvernman re-introdir eleksyon vilaz ek Konsey Vilaz, apre abolisyon sa instans la. Nu finn gayn viktwar!
E se LALIT ki tultan pe propoz enn sirkonskripsyon pu Chagos ek pu Agalega, osi byin ki enn Konsey Rezyonal.
Ala enn-de rezon kifer nu ena drwa koz lor aprofondisman demokrasi.

Onivo LALIT nu viz pu ki ena enn sistem demokratik buku pli profon ki seki existe zordi. Nu viz enn sistem kot ena demokrasi lor sayt travay, kontrol uvriye, e kot servis sivil, para-etatik, sekter prive, tu vinn su kontrol demokratik. Klas travayer bizin pran kontrol so sayt. Pu fer sa, nu viz enn revolisyon politik anmemtan. Nu viz ki enn zur pu ena enn sosyete san-klas kot lepep ena kontrol. Sa ule dir tu dimunn pu enn sel klas. Kuma reyn teokratik finn ranplase par reyn feodal, kuma reyn feodal finn ranplase par reyn kapitalist, reyn kapitalist pu ranplase par reyn travayer, ki li, li pu apez sa konstan lalit-deklas ki finn ena depi ena sosyete deklas – depi 10,000 an parla – e avanse ver enn sosyete sanklas, kuma ti existe pu nu listwar 250,000 an par-la. 

Me, antretan LALIT ena enn program kot nu chalennj limitasyon sa demokrasi burzwa existan la e amenn kanpayn politik konstan pu ki lepep gayn plis  puvwar, mem dan kad sistem aktyel. Anmemtan, nu viz travayer fer so sayt travay rule, pu ki montre ki pa bizin ni sef ni patron pu ki travay anfet fer. Dan Moris, kuma dan buku pei, ena lantrepriz kot travayer finn pran kontrol. Isi ti ena Cassis Ltd ki ti vinn LITRA, enn gran workshop lur ki travayer ti pran kontrol atraver enn lokipasyon. Me, enn sel lizinn pa enn revolisyon. LI zis montre li posib travayer rul so lizinn. Fode antretan ena enn lalit konstan pu elarzi drwa demokratik pu fer lagrev, setadir pu travayer ansam refiz vann zot kuraz ar patron. 

Dan kontex lalit pu plis demokrasi, LALIT truve ki lepep, setadir elekter, bizin gayn plis puvwar. Dabor, puvwar direk, e answit puvwar indirek. Nu pu explike. Antan ki elektora, lepep, osito ki li fini elir so Depite dan Lasanble Nasyonal, li pena puvwar lor sa Depite ki li finn elir la. Depite, byin suvan, enn fwa eli, li fer seki li anvi pandan sink an. Ena vande. Ena sanz parti. Ena inplike dan frod-koripsyon ek lezot komeraz. Ena pa aplik zot program. LALIT propoz amand Konstitisyon pu permet revok li direkteman. Me, ena enn lot seri reform ki viz pu diminye puvwar Lexekitif dan kad system aktyel. Sa li ogmant puvwar elekter indirekteman. Lexekitif li reprezante par Premye Minis ek so Kabine Minis ek zot servis sivil. Zot. zot ena tro buku puvwar vizavi Parlman, Lasanble Nasyonal, setadir lansanb Depite ki lepep finn elir demokratikman. Dabor, donn plis puvwar Parlman – totalite bann eli ki nu finn swazire – relativ a puvwar Lexekitif, ki li, li nome

Drwa Revok Nerport ki Eli

Dan nu program elektoral 1983, LALIT ti deza revandik drwa revok depite, e drwa revok nerport ki lot eli depi so pos. Manyer LALIT propoze pu fer sa, li atraver enn sinp drwa revokasyon par seki apel enn “petisyon elektoral”. Sa sistem la uver posibilite pu dimunn ki tom dakor, zot siyn enn petisyon elektoral ki donn rezon valab kifer bizin revok enn depite, setadir revok li depi Parlman. Sa prosesis la inportan. Sa menas enn revokasyon, li ena so pwa. Lalwa pu spesifye pursantaz elekter ki neseser siyne pu revok enn eli. Komiser Elektoral fer enn spot chek, pu konfirm ki pena fos siynatir ki invalid petisyon elektoral la, e si tu an-ord dan petisyon la, syez depite la kase, enn parsyel deklare. Sa li swiv enn prinsip debaz dan demokrasi, dapre LALIT – seki elir enn kikenn bizin kapav tir li. LALIT so manb pandan 40 an donn kudme dan sindika, dan koperativ labutik ek plantasyon, dan lasosyasyon, e dan Moris, depi pre 100 an asterla, dan tu sa kalite lorganizasyon la lamas dimunn deza swiv sa prinsip la. Parlman pu benefisye buku enn tel aprofondisman demokrasi. Parey pu Minisipalite, Distrik Kawnsil, Konsey Rezyonal Rodrig, ek tu Konsey Vilaz. Alor, li pa difisil fer sa sanzman la.

Depi lontan ena li dan Leta Zini. Dan Gran Bretayn osi, depi lane 2015, ena enn sistem revokasyon depite. Li apel “right of recall”. Pa zis an teori sa. Li existe dan lapratik: dan Moris dan lorganizasyon klas travayer, e dan lezot pei onivo zot eli onivo nasyonal. Alor, seki bizin isi, se donn drwa elekter pu tir enn depite si li fane, si li sanz parti, si li pa respekte so program – mem li enn Minis, mem li Premye Minis. Li sinp. E lefet ki sa posibilite existe, li pu fer depite azir pli byin.

Plis Kontrol Demokratik par Parlmanter eli lor Premye Minis ek Kabine Minis  
LALIT propoz enn lot sanzman sinp. Bizin ogmant nomb depite dan Parlman ek diminye nomb Minis dan Kabine. Fode Lezislatir (lansanb eli dan Lasanble Nasyonal) ki pli demokratik presizeman akoz li eli, li gayn plis pwa vizavi Lexekitif (setadir Kabine Minis, ki zordi nome), akumanse anterm nomb. Dayer, popilasyon Moris inn duble depi Lindepandans, alor Parlman bizin expann zis pu res parey! Rapel ki zame pa bizin “krab” lor depans ki ogmant demokrasi.

LALIT propoze ki sakenn vot kat kandida, olye trwa, par sirkonskripsyon, trwa olye de, pu Rodrig ek enn sakenn pu Chagos (inklir Diego Garcia) ek Agalega. 4 x 20 sirkonskripsyon, plis 3 plis 2, li ariv 85 syez. Plis nu propoz azut 20 depite ki elir par Reprezantasyon Proporsyonel par parti. Kumsa diferan kuran politik ena lavwa dan Parlman. Nu propoze ki zot tu sorti depi lalist kandida dan sirkonskripsyon, dan enn lord priyoriter ki sak parti sumet a Komiser Elektoral avan eleksyon. Alor, sa 20 depite zot osi zot pu tuzur su kontrol demokratik elekter dan zot sirkonskripsyon, e zot size a revokasyon. Sa fer enn Parlman 105.

Osito eli, Parlmanter zwenn su prezidans ansyen Spiker, elir enn nuvo Spiker parmi bann eli. Li osi pu size a revokasyon. Anlas-anplas, nuvo Parlman elir Premye Minis. Premye Minis so manda, alors, li sorti depi Parlman, pa depi puvwar restan depi Larenn, kuma li ete aktyelman kan Prezidan nom li. Ala enn lot aprofondisman demokrasi. Li pu mem dimunn, me prosesis la pu eklere.

Kan Premye Minis fini pret serman, nu propoze ki deswit li revinn Parlman, li propoz so Kabine antye, ki Parlman elir an blok ubyin rezete an blok. Ala enn lot aprofondisman demokrasi. Pa zis Premye Minis ki nom Minis, me Depite ki ratifye zot. Li pu mem dimunn sirman, me prosesis la pli eklere, e zot pu revokab. 

Sistem Best Loser kominal li pu nepli ena so swadizan rezon-det kan ena Reprezantasyon Proporsyonel e 4 depite par sirkonskripsyon.

Nu propoze ki asire ki ena fam kandida dan mem fason ki Local Government e par altern jennder dan lalist parti pu RP. 

Bizin anlev tu antrav anti-demokratik pu poz kandida
Bizin aprofondi demokrasi par tir tu antrav anti-demokratik pu vinn depite. 

1. Kalifikasyon literesi ek langaz. 

Dapre Seksyon 49 Konstitisyon “Lang ofisyel Lasanble Nasyonal li Angle, me ninport ki manb kapav pran laparol an Franse”. Seksyon 49 ti oredi dir: “Lang ofisyel Lasanble li Angle ek Kreol Morisyin, me ninport ki manb kapav pran laparol an Franse ubyin Bhojpuri”. 95% dimunn koz Kreol e/u Bhojpuri, purtan pa gayn drwa servi zot dan Lasanble Nasyonal. Ala enn lot fason aprofondi demokrasi. Donn tu dimunn drwa.

Dan Konstitisyon Seksyon 33(d), li dir kandida bizin konn koz e osi lir enn langaz etranzer, an-okirans Angle. Sinon, u syez kapav konteste Lakur Siprem. Buku kandida ki sorti dan klas travayer exklir depi prosessis demokratik akoz sa 2 kloz-la.  Ala enn lot fason aprofondi demokrasi. 

2. Tu dimunn bizin gayn drwa fer politik libreman, inklir poz kandida

Aktyelman, dimunn ki travay servis sivil e dan buku para-etatik pa gayn drwa fer politik an piblik ubyin poz kandida. Nuvo kontra travay pu anplwaye para-etatik suvan interdir politik aktiv, ubyin mem anpes anplwaye pran priz pozisyon lor size ki “kontrovers”. Tusala li enn gran antrav lor demokrasi. E li represiv lor drwa fondamantal fer politik. Dan Lostrali, deza gayn drwa fer politik, inklir poz kandida, apar si u enn o-grade net. Nu osi propoze ki tu fonksyoner, travayer dan para-etatik, gayn drwa pran “leave without pay” pu poz kandida. Sa pu liber profeser, infirmye, travayer dan departman pu rant dan politik aktiv.

Aktyelman, buku patron inpoz kontra travay ki, sa osi, li anti-demokratik. Zot bayonn zot anplwaye, kuma dan lepok esklavaz. Sa kalite kontra travay bizin vinn ilegal. Li bizin enn deli o-kriminel pu patron inpoz li.

3. Fam Bizin kapav aktiv dan politik a tu nivo

Aktyelman, akoz lobi diferan sekter kapital ek diferan grup ek su-grup kominalo-relizye, ena enn su-reprezantasyon fam byen grav onivo kandida. Fam pu bizin sutenir parti ki promuvwar emansipasyon ek liberasyon fam. LALIT ena enn tel program depi lontan. E nu pa redevab anver lobi ni kapitalist ni kominal. Samem nu ena buku kandida fam. 

4. Drwa Travayer lot pei pu Partisip dan Eleksyon

Drwat de-vot bizin etann pu tu travayer lot pei ki viv, travay e kontribiye dan TVA pandan enn period 6 mwa avan eleksyon, bizin kapav anrezistre pu vote. Drwa demokratik li mars ansam ar rezidans ek peyman tax kuma TVA. Drwa demokratik li pa al ni par disan, ni par kot lonbri antere. Li rezid dan enn sirkonskripsyon kot dimunn reste, e so drwa de-vot liye ar so peyman tax kuma TVA.

Nu bi dan LALIT se pu aprofondi demokrasi maximem posib dan sistem aktyel. Nu bi se pu inklir lamas dimunn, onivo kartye, sayt travay, dan deba lor kimanyer fer sa. Nu konsyan ki enn sistem elektoral li ena bann limitasyon, me eleksyon li tuzur enn moman kot li inportan rant dan deba politik. Atraver lalit politik ki nu pu kapav ranvers sistem kapitalist, par ranvers so leta burzwa ki tini li opuvwar. Veritab demokrasi, nu deza konn so posibilite: li existe deza dan lorganizasyon kot nu manb, e nu finn truv “komite degrev” demokratik puse vit-vit pandan muvman lagrev nasyonal an 1979. Alor, nu bi se osi pu travay dan direksyon enn revolisyon ki amenn plis demokrasi.

Referans adisyonel:

Seksyon News lalitmaritius.org 20.04.10- NU OPOZ BANN ANTRAV PU POZ KANDIDA
Seksyon News lalitmaritius.org 08.09.13- Propozisyon LALIT pu Reform Elektoral
Seksyon News lalitmaritius.org 20.08.19 LALIT CALLS FOR PROFOUND CHANGES IN DEMOCRATIC SYSTEM